Tercan ilçemizin bölgesindeki en eski yerleşme merkezlerinden olduğu, ancak, Türkistan ve İran dan gelen büyük kervan yolu üzerinde yer almış olmasına rağmen kuruluş tarihini ortaya koyabilecek yeterli tarihi kaynak bulunmamaktadır. Hatta Selçuklu dönemine kadar olan yerleşme tarihi yeterince aydınlatılamamıştır. X. Yüzyıldan itibaren ise, coğrafi konumu nedeniyle Tercan, her dönemde önem verilip imar edilen bir yerleşme yeri olmuştur.
XVI. yüzyılın ilk yarısında Erzincan-Bayburt Eyaletine bağlı Aşağı ve Yukarı Tercan olmak üzere iki ayrı yerleşme yeri durumunda iken Tercan’ın XIX. Yüzyıldaki ilk nüfus sayımında (1844), Erzuruma bağlı 912 haneli (nüfusu tahminen 5000in üzerinde) bir yerleşme yeri olduğu belirtilmiştir.
Daha sonra, 1916-1918 yılları arasındaki Rus işgali döneminde oldukça zarar gören Tercan, Cumhuriyetin ilanı ile birlikte yapılan bir düzenleme ile yine 1936 yılına kadar Erzuruma bağlı bir ilçe merkezi haline gelmiştir. Tercan’ın nüfusu Cumhuriyet devrinin ilk nüfus sayımı olan 1927 sayım sonuçlarına göre 730 kişi kadar, 1935 sayımında 1060, 1940 yılında yapılan sayımda ise 888 kişi olduğu, tespit edilmiştir.
Tercan Kaymakamlığı ile Tercan Belediye Başkanlığının ortaklaşa hazırlamış oldukları Cumhuriyetin 75. yılında TERCAN isimli (sayfa 135) Osmanlı-Rus Savaşlarında Tercan (1829-1878) başlıklı bölümünde; XIX.yy. başlarına kadar, doğudaki savaşlar sebebi ile Tercanlılar Safeviler, Kaçarlar ve Gürcüleri yakından tanıdıkları, bu yüz yılın ilk çeyreğinden itibaren ise sahneye Rusların çıktığı, Rusların Doğu Anadolu bölgesini ve Tercan’ı ilk olarak 1829 tarihinde işgal ettiği, bu işgalin 14 Eylül 1829 tarihinde Ruslarla yapılan Edirne Antlaşması ile sona erdiği, bu savaşın en büyük sonucunun ise Rusların bölgede yaşayan Ermeni vatandaşlara yapmış olduğu, Revanı (bu günkü Erivan Ermenistan’ın başkenti) ve civarında toprak vaadi sonucunda 10 Ekim 1829 tarihinden itibaren kendi istekleri ile Ermenilerin bölgeden ve köyümüzden göç etmeye başladıkları,Edirne Antlaşmasından sonra 1855 tarihinde Ruslar Doğu Anadolu bölgesini yeniden işgal ettiği, işgalin Tercan yakınlarına kadar ilerlediği, ancak Ruslarla 30 Mart 1856 yılında yapılan Paris Antlaşması ile Rus işgalinin durduğu,1856 dan 1877 ye kadar uzun süren barış döneminden sonra 1877 de Ruslar bir kez daha Osmanlı sırını aşarak işgale başladıkları, Tercanlıların ve bölgenin 1878 de Rus istilasından, Ayestephanos/Yeşilköy görüşmeleri ile 8 Şubat 1878 tarihinde kurtulduğu belirtilir.
Cumhuriyetin 75. yılında TERCAN kitabın 116-117. sayfalarında İlçemiz Tercan’ın (Mama Hatun) 19.yy. başlarında Erzurum Vilayeti, Erzurum Sancağı na bağlı kaza merkezi olduğu, bunların Merkez nahiyesi, Karakulak, Mans, (Çayırlı) Alirik ve Yavi isimli beş bölgeye ayrıldığı, Tercan Merkezinin 1800 lü yıllarında ki nüfusunun, Müslüman 356, Hıristiyan 6 olduğu belirtilmiştir
Tercan’ın son olarak Rus işgalini 1916 yılında yaşadığı, Rusların büyük bir güç ile doğu sınırından girmesi ile o bölge insanının büyük bir bölümünün zorunlu olarak Erzincana ve Anadolunun içlerine doğru göç etmesine zorlamıştır. Bu göç olayından Tercan ve köyleri de nasibine düşeni almıştır. Bu konuda köyümüzün yaşlılarından edindiğimiz bilgilerinden Anadolunun çeşitli yerlerine göç eden köylülerimizin bir kısmının bir daha geri dönmediklerini ve gittikleri yerlere yerleştiklerini ifade etmişlerdir. Rusların 15 Mart 1916 yılında Tercan işgal ettikleri, işgalin 22 Şubat 1918 sona erdiği ve Tercanın kurtuluşunun da bu tarih olduğu anlaşılmıştır.
KAYNAKÇA: Cumhuriyetin 75. yılında TERCAN(yayına hazırlayan Tercan kaymakamlığı ve Tercan belediyesi)
TERCAN'IN SÜNNİ TÜRK KÖYLERİ
Aktaş
Beşgöze (Arlik)
Beşkaya (Humlar)
Gafurefendi
Gökçe
Gökpınar
Göktaş
Hacıbayram
KALECİK
Karacaören
Kurukol
Küllüce
Mustafabey
Müftüoğlu
Topalhasan
Yalınkaş (Terpisek)
Yamanlar (Nğdere)
